Қазақстандық бизнесті тексерістер күтіп тұр

Мемлекет басшысы жариялаған үш жылдық мораторийдің мерзімі аяқталып жатқандықтан, Қазақстандағы шағын және микробизнес келесі жылы мүмкін болатын тексерулерді күтуде. Аталған кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге, профилактикалық бақылауға және қадағалауға тыйым салу 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілген. Алматы қаласы Өңірлік кәсіпкерлер кеңесінің төрағасы Максим Барышев мемлекеттік органдар тарапынан кәсіпкерлерге қатысты заң бұзушылықтар болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды. Сонымен қатар, сот жүйесіне деген сенімсіздік олардың сотта өз құқықтарын қорғауына кедергі жасайды.

Ағымдағы жылдың қараша айының басында Алматы қалалық прокуратурасы, республикалық бизнес-омбудсмен Рустам Жүрсінов және Алматы қаласының Кәсіпкерлер палатасы ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. Осы шараға қатысқан Максим Барышев: «Мемлекеттік органдар тарапынан кейбір заң бұзушылықтар болуы мүмкін. Алаяқтардың инспектор кейпіне енген жағдайлары да болды. Осы мақсатта Алматы Өңірлік кәсіпкерлер палатасы  қалалық прокуратурамен бірлесіп, кәсіпкерлер инспекторлардың үстінен шағым түсіре алатын, сондай-ақ прокуратураға шағым жасай алатын Signal24 арнайы сайтын әзірледі», — деді ол.

Қазақстандық кәсіпкерлер қашанда жоспардан тыс тексеруден қорқады. Тіпті шағын және микробизнес иелері де мораториймен қорғалған көрінеді. Өткен жылы Маңғыстаулық шағын кәсіпорын «Инсект» ЖШС өкілі Ғани Ғабдыжамалов бизнес-омбудсменге шағымданған. Салық қызметкерлері серіктестікті орта кәсіпкерлік субъектісі ретінде тексеруге шешім қабылдады. Кәсіпкер оның пікірінше, тексерушілердің әрекетіндегі «артықшылықтарға» шағымданған. «Инсект» өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгінуге мәжбүр болды, ол 2022 жылы компанияның пайдасына шешім шығарды.

Ғабдыжамаловтың тағы бір жерлесі бітіп болмайтын тексеруге тап болды. Кәсіпкер Ақылбек Смағұлов бизнес-омбудсменге үстелдік бақылау нәтижесінде оның жеке кәсіпкері мен серіктес компания арасындағы мәміле күмән тудырғанын айтты. Мемлекеттік кірістер департаменті Ақылбектің компаниясының қызметіне тақырыптық салықтық тексеру жүргізуге бастамашы болып, мәміленің негізділігін растайтын түрлі құжаттарды бірнеше рет сұраған. «Бес рет тексеру тоқтатылды, қайта жалғасты, тағы да талап қойдық – тағы жауап бердік, тағы да сұраныс – тағы да құжаттарды бердік…», – деп өкініш білдірді кәсіпкер. Бір қуанарлығы, жағдай жеке кәсіпкер үшін де оң шешімін тапты. Ал мұндай мысалдар өте көп.

Тексерулердің заңсыздығын дәлелдеп, құқықтарын қорғау үшін кәсіпкерлер сотқа жүгінуге мәжбүр. Бірақ біз сотқа сенбейміз. Өткен жылы «Qalam» қоры мен Exlusuve.kz редакциясы халықтың мемлекеттік органдарға сенім деңгейін бағалау мақсатында сауалнама жүргізген болатын. Респонденттердің тек 20 %-ы ғана сот жүйесіне сенетіні белгілі болды, респонденттердің 46 %-ы «сенбеймін» және «сенбейтін шығармын» деген жауаптарды таңдаған. Сауалнама нәтижесі бойынша «30 %-дан төмен сенім деңгейі кез келген мемлекеттік орган үшін маңызды болып саналады. Демек, халықтың біздің үкіметке деген сенімі ауыр қысымға ұшырап отыр, оның салдарын болжау мүмкін емес», — деп түсіндірді Exlusuve.kz басылымының журналистері. Сенім болмаса, соттардың сапасына қанағаттанбайды. Батыста жағдай басқаша. Мысалы, Нидерландыда соттар жұмысының сапасына қанағаттанушылық («Сот тәуелсіздігі» индикаторы бойынша Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің алғашқы ондығына кіреді) шамамен 80 %-ын құрайды.

Батыста корпоративтік сектор тұтастай алғанда басқа компаниялармен немесе мемлекеттік органдармен, соның ішінде жоспарлы және жоспардан тыс тексерулерден туындайтын түрлі дауларды шешу үшін сот механизмдеріне жүгінуден қорықпайды. Айтпақшы, егер біздің елде 3 мыңнан астам адамға бір адвокат болса, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің мәліметі бойынша Германияда 500 адамға бір адвокат, ал Францияда мыңнан астам адамға 1 адвокат келеді.

Алайда сот механизмдерін қолдану шешімді міндетті түрде сот қабылдайды дегенді білдірмейді. Ол тараптарға бітімгершілік келісімге келуге көмектесе алады. Жоғарғы соттың бұрынғы төрағасы Жақып Асанов былтыр Tengrinews.kz тілшісіне берген сұхбатында: «Дамыған елдерде соттан тыс институттардың арқасында даулардың 90%-ға дейіні сотсыз шешіледі», — деген болатын. Бұл тәжірибе АҚШ-та кең таралған. Онда, мәселен, барлық түскен істердің тек 5%-ға жуығы ғана соттармен толықтай қаралады, қалғандары не оңайлатылған тәртіпте, не медиация тәртібімен аяқталады.

Қазақстан сот реформасын жүзеге асыру және бизнеске қатысты жаңа реттеу саясатын енгізу арқылы Батыс тәжірибесін қабылдауға ұмтылуда. Біздің елде де Америкадағыдай даулы мәселелерді сотсыз шешудің тетіктерін әзірлегісі келеді. «Сотқа жүгіну соңғы шара болуы керек, әкімшілік аппараттың өз қателерін өз бетінше түзейтін ресурсы мен өкілеттігі болуы керек», — дейді Астана қалалық сотының әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Дамир Абдуғалиев.

2021 жылдан бастап Әкімшілік іс жүргізу кодексінің қабылдануымен дауларды сотқа дейін міндетті түрде шешу рәсімі іске қосылды. Әкімшілік органның әрекетіне, мейлі жеке тұлға болсын, мейлі кәсіпкер болсын, сотқа жүгінер алдында наразы қазақстандық жоғары тұрған органға шағымдануға құқылы және оның шағымы ресми түрде қаралмайды. Мәселен, Ақтауда биыл бірнеше ай бойы әкімдік кәсіпкерлерге жер телімдерін жалға беру мерзімін ұзартудан негізсіз бас тартқан. Кәсіпкерлер сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке жүгінуге мәжбүр болды, ақыры олардың шағымын қанағаттандырды.

Кәсіпкерлікті қадағалау тұрғысынан Қазақстанда да реформалар жүргізілуде. 2021 жылдың соңында Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет саласындағы жаңа реттеу саясатын іске асыру туралы Заң қабылданды. Құжат мемлекеттік бақылау және қадағалау жүйесіне өзгерістер енгізуді көздейді.

Сондай өзгерістердің бірі – Қазақстанда биылдан бастап кәсіпкерлікті тексеру Міндетті талаптар тізілімінде жоқ талаптар бойынша жүргізілмейді. Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров бұл тізілімді жаңа реттеу саясатын енгізуге арналған заңның басты жаңалығы деп атады. Бұл кәсіпкерлік қызмет саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жалпыға қолжетімді бірыңғай дерекқоры. Осылайша, Қазақстанда тізілімде жоқ талаптарды тексеру енді жүргізілмейді. Ал 2023 жылы бизнеске 10 мың қажетсіз талаптар заңнамадан алынып тасталады, бұл тексерулердің санын айтарлықтай азайтады.

Мемлекеттік бақылаудың жаңа нысандары ағымдағы жылдан бастап тексерулерден профилактикалық шараларға көшуді қамтиды. Қазіргі уақытта мемлекеттік бақылау жүйесін автоматтандыру жұмыстары жүргізілуде, оны 2023 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарлануда. Үкімет оның нақты қалай ұйымдастырылатыны туралы ақпаратты әлі жариялаған жоқ, бар болғаны бұл жүйе тексеру кестесін жасауға мүмкіндік беретіні белгілі. Бір қызығы, осы автоматтандырылған жүйе аясында келесі жылдан бастап тексерулер адамның араласуынсыз жүргізілетін болады. Нәтижесінде жоспарлы тексерулер екі есеге қысқарады деп күтілуде.