Жастық пен денсаулықты қалай сақтауға болады

ДДҰ статистикасы бойынша 2021 жылы 10 бастап 24 жас дейінгі аралығындағы жасөспірімдер мен жастардың 1,5 млн-нан астам өлімі орын алды, бұл күн сайын шамамен 4500 өлімге сәйкес келеді. Өлімнің негізгі себептері жарақат, тұлғааралық зорлық-зомбылық, өзіне зиян келтіру және ана болумен байланысты асқынулар болды.

«Жеткіншек жас — салауатты өмір салтын қалыптастырудың үлкен мүмкіндіктері, сонымен қатар денсаулыққа үлкен қауіптер төнетін уақыт. Сондықтан жастар арасындағы профилактикалық жұмыс-ұлтты сауықтырудағы маңызды кезең. Сауатты құрылған ағартушылық жұмыс көптеген мәселелерді шеше алар еді. Алматыдағы 185 мың студенттің 120 мыңы туған жерінен оқуға келеді. Әдетте, шалғайда ұлдар мен қыздар темекі шегуге, алкоголь мен есірткіні қолданып көріп бастайды, сондай — ақ қорғалмаған жыныстық қатынасқа түседі», — деп «Денсаулық» Ұлттық қауымдастығы» ЗТБ дәрігері және басшысы Бақыт Туменова атап өтті.

Жастардың денсаулығына төнетін негізгі қауіптердің ішінде ДДҰ алкоголь мен психоактивті заттарды қолдануды атайды. Жасөспірімдердің алкогольді ішуі көптеген елдерде үлкен алаңдаушылық туғызады. Дүние жүзінде 15-19 жас аралығындағы 155 млн-нан астам жасөспірім алкоголь ішеді. Балалар мен жасөспірімдердің алкогольді және психоактивті заттарды қолдануы өмірдің кейінгі кезеңдерінде мінез-құлық, эмоционалдық және әлеуметтік бұзылуларға алып келуі мүмкін нейрокогнитивті өзгерістермен бірге жүреді.

2023 жылы «Денсаулық» қауымдастығы мен Алматы Менеджмент Университетінің Алматы қаласының 18 жоғары оқу орындарының арасында алкогольді тұтыну бойынша жүргізген зерттеуіне сәйкес, студенттердің 63% — ы алғаш рет 18 жасқа дейін, 31% — ы 18 жастан 21 жасқа дейін және тек 6% — ы ғана 21 жастан асқанда алкогольді ішімдік ішкенін атап өтті. Бұл ҚР заңнамасына сәйкес алкогольді сатуға 21 жастан асқан адамдарға рұқсат етілгеніне қарамастан орын алып отыр.

Ең көп тұтынылатын сусындардың 41% — ы алкогольсіз сусындар, 31% — ы орташа күшті сусындар, 28% — ы күшті алкоголь.

Көптеген жылдар бойы Денсаулық қауымдастығы Алматы Менеджмент университетімен ынтымақтасып, «қоғамға қызмет көрсету арқылы оқыту» деп аударылатын «Service Learning» пәні аясында Алматының жоғары оқу орындарының жастары арасында темекі шегу, алкогольді тұтыну, тамақтану, репродуктивті денсаулық бойынша қоғамдық пікірге сауалнама жүргізіп келеді.

Темекіні пайдалану жастардың денсаулығына нұқсан келтіретін тағы маңызды себептің бірі. Қазіргі темекі тұтынушылардың көпшілігінде бұл әдет жасөспірім кезінен бастап қалыптаса бастады. 2018 жылы бүкіл әлемде темекіні 13-15 жас аралығындағы әрбір оныншы жасөспірім тұтынған.

Алматы студенттері арасында «Денсаулық» қауымдастығының және Алматы Менеджмент университетінің темекі шегу мәселесі бойынша зерттеу нәтижелері көрсеткендей, 18% — ы күн сайын 6-дан астам дәстүрлі темекі шегетін тұрақты темекі шегушілер екенін мойындады. Тағы 32% — ы өздерін күніне 6-дан аз дәстүрлі темекі шегетін құбылмалы темекі шегушілер деп санайды. Сауалнамаға қатысқандардың 25% — ы дәстүрлі темекі шегеді, сонымен қатар вейп пен стиктер пайдаланады, ал тағы 25% — ы тек вейп немесе стиктер пайдаланады.

Осы жылдың қыркүйек айында Денсаулық қауымдастығы Қазақ Мемлекеттік Сәулет-Құрылыс академиясының ректоры М. Б. Имандосованың қолдауымен Польшадан Global Public Health Network директоры Катажина Ковальчук қонақ ретінде қатысқан студенттермен кездесу өткізді. Ол аудиториямен тиімді байланыс орнатып, балаларға интерактивті кездесу форматын ұсынды, онда спикер сұрақтар қойып, жауаптар алды және оларды қорытындылай келе, стрессті, ұйқысыздықты, темекі шегу, тәтті және майлы тағамдарды көп жеу, алкогольді ішу әдеттерін қалай жеңуге болатындығы туралы ұсыныстармен бөлісті.

«Жастарды қайтымсыз процестерге алып келуі мүмкін қауіптер туралы дұрыс хабардар ету қажет. Қазан айында біз Алматы қаласы Білім басқармасының қолдауымен және Алматы көпсалалы колледжінің қолдауымен жастар арасында салауатты өмір салты және зиянды азайту тұжырымдамасы мәселелері бойынша тегін ақпараттық семинарлар өткізе бастадық. Бүгінгі таңда біз Алматының 22 колледжін қамтыдық, семинарларға 4 267 тыңдаушы қатысты. Біз бұл жұмысты жалғастыруды және жұмыстың бірінші кезеңінде қамтылмаған колледж студенттері үшін тегін ақпараттық семинарлар өткізуді жоспарлап отырмыз. Сондай — ақ, біз қыздар үшін репродуктивті денсаулық мәселелері бойынша тегін ақпараттық семинарлар өткізуге дайынбыз», — деді Бақыт Түменова.

 Жасөспірімдердің жүктілігі мен босануы – бұл адам, отбасы және қоғам үшін ауыр медициналық, әлеуметтік және экономикалық салдарға әкелетін жаһандық құбылыс.

 ДДҰ статистикасына сәйкес, дамушы елдерде жыл сайын 15-19 жас аралығындағы шамамен 12 млн қыз және 15 жасқа дейінгі кем дегенде 777 000 қыз туады. Жүктілік пен босану кезіндегі асқынулар бүкіл әлем бойынша 15-19 жас аралығындағы қыздардың өлімінің негізгі себептерінің бірі болып табылады.

Жасөспірімдер арасындағы жаһандық туу коэффициенті 2021 жылы 1000 жасөспірім қызға 42 тууды құрады.

«Біз жүргізіп отырған салауатты өмір салтын насихаттау жөніндегі жұмыс зиянды азайтудың ғылыми негізделген тұжырымдамасына негізделеді, оны біз Қазақстан үшін аса өзекті алты бағытта жүргіземіз: тамақтану, алкоголизм, темекі шегу, репродуктивті денсаулық, нашақорлық және дене белсенділігі. Бұл әсіресе жастарға өз денсаулығының мәселелеріне саналы және жауапкершілікпен қарау үшін өзекті», — деп толықтырды Бақыт Түменова.

Зиянды азайту тұжырымдамасы адамның әртүрлі мінез-құлқына байланысты жағымсыз әлеуметтік және физикалық салдарды азайтуға бағытталған қоғамдық денсаулық сақтау тәсілі деп аталады. Негізгі қағида-шектеу немесе тыйым салу емес, зиянды өмір салтының салдарын азайтуға ықпал ету болып табылады.